Van Gogh murderer refuses to recognise Dutch court - sneers and brandishes Koran

Deskundigen in het Pieter Baan Centrum (PBC), de observatiekliniek van justitie, hebben bar weinig inzicht kunnen krijgen in de drijfveren van Mohammed B. Hij verbleef acht weken in de kliniek, maar gaf de onderzoekers geen schijn van kans. B. sprak geen woord met de psychiaters en psychologen van het PBC. Hij keerde hen zelfs letterlijk de rug toe.

Zondag werd al bekend dat de deskundigen daardoor geen psychisch mankement bij B. hebben kunnen ontdekken. Daarom moet hij voor volledig toerekeningsvatbaar worden gehouden. De deskundigen schreven ondanks de weigerachtige opstelling van B. toch een rapport over diens verblijf in het PBC.

PBC-psycholoog J. Oudejans verscheen maandag voor de rechtbank om het rapport toe te lichten. Een van de opvallendste elementen daaruit bleek het feit dat B. heeft lesgegeven uit de koran aan twee islamitische mannen bij hem op de afdeling. Ook leende hij gewelddadige teksten uit aan anderen en zonderde hij zich tegen de regels met hen af. Daaruit leidt het PBC af dat B. doorgaat met het rekruteren voor de jihad.

Oudejans: ‘Ik heb in zestien jaar een paar keer meegemaakt dat iemand weinig of niets wil zeggen. Maar ik heb nog nooit meegemaakt dat iemand me de rug toekeert, een koptelefoontje opzet en zijn cel inwandelt. Het was alsof ik lucht voor hem was.'

Dat hij in tegenstelling tot andere verdachten van het Hofstadnetwerk, zoals Jason W., een advocaat weigert, vinden ze bij nader inzien ook niet zo vreemd. ‘Ik denk dat hij meer kennis heeft, meer godvrezend is. Advocaten horen ook bij hetzelfde rechtssysteem.'

Ze begrijpen niet dat B. vandaag op bevel van de rechtbank naar de ‘bunker' in Amsterdam-Osdorp moet komen voor de inhoudelijke behandeling van zijn zaak. Sommige verdachten van de Hofstadgroep zijn immers ook weggebleven bij hun rechtszitting. ‘Dus het mag wel. Waarom Mohammed B. dan niet? Dat zal wel voor de media zijn. Het moet een circus worden.'

De aanslag op Theo van Gogh heeft volgens de officier van justitie echter zo'n impact op de Nederlandse samenleving gehad, dat de verdachte zich hiervoor ter zitting moet verantwoorden. De rechtbank heeft deze eis overgenomen, omdat die de aanwezigheid van B. ook ‘wenselijk acht'.

Het is niet zeker dat hij niets zal zeggen. In het Pieter Baan Centrum (PBC) heeft hij volgens ingewijden ook gesproken, hoewel hij officieel niet heeft meegewerkt aan een onderzoek naar zijn toerekeningsvatbaarheid. Aanvankelijk wilde B. niets zeggen, maar een groepsleider van de observatiekliniek wist hem te prikkelen door over zijn geloof te beginnen. Ook heeft hij met medegevangen – in het PBC heten zij ‘observanten' – gepraat.

B. heeft niet meegewerkt aan sessies met psychiaters of psychologen. Het is dan ook heel goed mogelijk dat het PBC vandaag of morgen, als het rapport door de rechtbank wordt behandeld, geen conclusies kan trekken over het geestesvermogen van B. Advocaat Peter Plasman was destijds tegen een PBC-onderzoek omdat B. ‘volledig verantwoordelijk gehouden kan worden voor zijn handelen'.

Tijdens de vorige (pro-forma)zitting in april heeft hij ook kort gesproken. Hij ging niet in op de moord, maar zei dat hij naar de rechtbank was gekomen om zijn broertje Hassan van blaam te zuiveren. De officier van justitie had volgens B. valselijk gesuggereerd dat zijn broertje het document ‘Grondwet van een Fundamentalist, deel 5' uit de gevangenis had willen smokkelen.

De zus van Van Gogh, Josien, verklaarde vrijdag in Trouw dat ze B. ‘een ongelooflijke lafaard' vindt omdat hij zwijgt. Met lafheid heeft dat niets te maken, menen ze in radicaal islamitische kringen. B. doet volgens hen gewoon zijn plicht.

Eerder dit jaar werd nog een pamflet via e-mail rondgestuurd waarin werd opgeroepen de taghoet (wat naast Allah wordt aanbeden) te verwerpen. ‘Oh Moslims! Blijf weg bij hun rechtbanken!' En: ‘Oh Moslims! Blijf weg bij deze tempels waar ze het recht claimen om te oordelen tussen mensen, ook wanneer je opgeroepen word om berecht te worden!'

B. was gekleed in een zwarte djellaba en getooid met Palestijnse sjaal, op orthodox-traditionele wijze geknoopt. Ook had B. een koran meegenomen. B. beriep zich op zijn zwijgrecht en hij had al eerder laten weten dat hij geen verdediging wenste. De rechtbank toonde zich daar verbaasd over. De oudste rechter, M. Diemer, noemde B. opportunistisch en niet principieel. De rechtbank heeft de indruk dat B. vanuit geloofsovertuiging alleen verantwoording wil afleggen aan Allah en de rechtbank niet erkent.

Door de houding van de 27-jarige Amsterdammer van Marokkaanse afkomst kwamen tijdens de zitting weinig nieuwe feiten aan het licht. Over zijn motief om Theo van Gogh op 2 november om het leven te brengen, bleef het gissen.

Uit afgeluisterde gesprekken is gebleken dat B. aan zijn broer heeft verteld dat hij wist waarmee hij bezig was toen hij de 47-jarige cineast vermoordde. ‘Ja, ik heb hem afgeslacht.' Ook had B. gezegd dat hij graag de doodstraf had gewild. ‘Ik zweer bij God. Als ze de doodstraf hadden, zou ik erom smeken. Sukkels.'

U. Bentinck, voorzitter van de rechtbank, bevestigde het beeld dat al eerder naar voren was gekomen tijdens een pro formazitting over eventuele mededaders. Aanwijzingen daarvoor zijn er wel, maar ‘bewijs is er een, twee, drie niet.' De rechtbank verwees daarbij naar het vermeende terreurnetwerk de Hofstadgroep. Tegen twaalf vermeende leden is vervolging ingesteld. Ook B. moet zich voor in dit kader later in een ander proces verantwoorden. Het Openbaar Ministerie meent dat B. een leidinggevende rol speelde in de organisatie.

De man die wordt beschouwd als de geestelijk leider van de Hofstadgroep, Abu Khaled, oftewel de Syriër, is op de dag van de moord Nederland ontvlucht. Uit een telefoongesprek dat hij zes dagen later voerde vanuit Syrië zou de man kenbaar hebben gemaakt van de moord op Van Gogh te hebben afgeweten.

B. wordt niet alleen verdacht van de moord op Theo van Gogh, maar ook van poging moord op een aantal politieagenten en omstanders. Direct na de moord volgde een klopjacht op de verdachte waarbij in Amsterdam-Oost een waar vuurgevecht plaatsvond. B. schoot gericht op politiebusjes, waarvan negen keer raak. Een agent raakte gewond, maar de kogel ketste af op zijn kogelvrije vest.

De rechtbank las een aantal verklaringen voor van agenten die doodsangsten hebben uitgestaan. Ze vreesden voor hun leven. Ook waren ze ervan overtuigd dat B., die zeer rustig bleef, erop uit was om zelf doodgeschoten te worden. ‘Dat was juist de bedoeling', zei B. tegen de agenten door wie hij - nadat hij was neergeschoten - gewond werd afgevoerd naar het ziekenhuis.

Verder wordt B. ervan verdacht het Tweede-Kamerlid Hirsi Ali het werk als parlementariër onmogelijk te hebben gemaakt. Na de moord op Van Gogh moest Hirsi Ali 24 uur per dag laten beveiligen, moest zij onderduiken en kon zij geruime tijd niet meer naar het Binnenhof. Alle misdrijven zouden zijn gepleegd met een terroristisch oogmerk.

De rechtbank hoorde islamoloog R. Peters, die bij B. gevonden geschriften en beeldmateriaal heeft geanalyseerd. Uit die collectie blijkt dat B. is geobsedeerd door dood, geweld en verminking en dat hij in relatief kort tijdsbestek is veranderd in een zeer radicale moslim, die vindt dat ongelovigen slechts de dood verdienen. De rechtbank vroeg zich hardop was waardoor B. zo is veranderd. ‘Het enige dat ik daarop kan zeggen, is dat ik elke dag tot mijn Heer bidt', zo reageerde B., op een van de spaarzame momenten dat hij sprak. ‘Dat hij mij behoedt dat ik anders denk dan dat ik nu denk.'

Het gedragskundig onderzoek van B. in het Pieter Baan Centrum (PBC), de observatiekliniek van justitie, is uitgelopen op een mislukking. B. sloot zich volledig af voor de psychiaters en psychologen van het PBC, die bij hem dan ook geen voet aan de grond kregen. Psycholoog J. Oudejans zei ter zitting dat hij nog nooit zo'n hardnekkige weigeraar had meegemaakt. ‘Het was alsof ik lucht voor hem was.'

Als gevolg van het mislukken van het PBC-onderzoek hebben de deskundigen geen psychische stoornis bij B. kunnen vaststellen. Daarom wordt hij voor volledig toerekeningsvatbaar gehouden. Daarmee lijkt de kans op tbs voor B. nihil.

Opmerkelijk was wel dat B. in het PBC heeft geprobeerd geloofsgenoten aan zich te binden. Hij gaf twee mannen op zijn afdeling les uit de koran, leende gewelddadige teksten aan hen uit en zonderde zich tegen de regels met hen af. Het PBC leidt daaruit af dat B. doorgaat met het rekruteren voor de jihad. Ook ter zitting toonde B. zich strijdbaar: aan het eind van de zitting hield hij bij het verlaten van de zaal zijn meegebrachte koran omhoog.

Dinsdag is het woord aan officier van justitie F. van Straelen voor zijn presentatie van het bewijs en de formulering van zijn eis. De verwachting is dat Van Straelen de rechtbank zal vragen B. een levenslange gevangenisstraf op te leggen. B.'s advocaat P. Plasman zal geen pleidooi houden, conform de wens van zijn cliënt.